Długa droga do domu wiodła przez Monte Cassino. Wojenne losy Jana Wełnica, mego dziadka [zdjęcia]

Jana Wełnica (1902-1986), swego dziadka, zapamiętałem z wczesnego dzieciństwa, gdy spędzałem wakacje w Szamocinie, niewielkim miasteczku w Wielkopolsce, już kilka kilometrów po południowej stronie Noteci. Były to czasy głębokiej komuny, lata 70. i początek 80. Dziadek z babcią mieszkali w szamocińskim Rynku 19. Małe mieszkanie, babcia krzątająca się przy westfalce, wyszywane obrusy, święte obrazy na ścianach. I milczący dziadek na krześle przy radioodbiorniku lampowym z świecącym zielonym „okiem”. Jak się potem dowiedziałem, nasłuchiwał audycji Radia Wolna Europa…

Z dziadkiem nigdy na wojenne tematy nie rozmawiałem, przynajmniej nie pamiętam tego, zresztą co to mogło obchodzić kilkuletniego brzdąca? Ale ojciec, Feliks Wełnic opowiadał mi potem o wojennej tułaczce swego ojca, o Tobruku, o Monte Cassino, o powrocie do domu. Niewiele z tego zapamiętałem, poza zapalniczką z łuski naboju, wygrawerowanymi palmami i napisem Egipt oraz jakimś medalem. Ojciec trzymał je w szufladzie jak relikwie, potem gdzieś przepadły bez śladu…

I gdy dziś wracam pamięcią to tych lat, żałuję, że tak niewiele o historii dziadka wiem, że nie spytam już jego, ani swego ojca. Ustalenie dziś czegokolwiek nie jest łatwe. Są archiwa brytyjskiego ministerstwa obrony gromadzącego m.in. akta Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, są nieliczne dokument Urzędu ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych w Warszawie, do których za uprzejmą zgodą tej instytucji udało mi się dotrzeć. Kilka dokumentów ZBoWiD, tłumaczenie książeczki wojskowej i żołdu 64. Armii brytyjskiej.

Najcenniejszy w nich jest życiorys spisany w roku 1976, jaki dziadek Jan złożył przystępując do Związku Bojowników o Wolność i Demokrację. Trzymam oto jego ksero, i nie kryję wzruszenia. Poznaję charakter pisma ojca, zapewne to on spisał na ledwie dwóch kartkach wojenną opowieść swego ojca.

Jan Wełnic pochodził z Potulic w powiecie Wągrowiec. Edukację zakończył w roku 1917 na szkole powszechnej. Już w II Rzeczpospolitej w latach 1920-21 odbył służbę wojskową w 57. Pułku Piechoty w Poznaniu, a potem strzegł granicy polsko-niemieckiej w rejonie Chojnic w szeregach pułku z Chełmna. Do rezerwy trafił w roku 1924.
W okresie międzywojennym dziadek imał się różnych zajęć i zawodów, przez ponad rok pracował nawet w kopani węgla we Francji. Mundur założył ponownie w lipcu 1939, gdy II RP przeprowadziła częściową mobilizację szykując się do nieuniknionej już konfrontacji z Niemcami. Służył w kompanii Obrony Narodowej. Była to formacja – coś na wzór dzisiejszych wojsk obrony terytorialnej – powołana do życia w roku 1937, w obliczu zbliżającej się wojny. ON była przewidziana do krótkotrwałych działań obronnych przy wsparciu armii regularnej. Obrona Narodowa zmobilizowała do końca Września 83 bataliony piechoty, w sumie ponad 50 tysięcy żołnierzy.

Dziadek miał wtedy już pod czterdziestkę… A mimo to walka go nie ominęła. W ramach Armii Pomorze walczył w odwrocie na kierunku Chojnice – Tuchola – Toruń, także w bitwie nad Bzurą. Rozbite, ale niepokonane oddziały, wycofały się za Wisłę, na wschód. Tu życiorys pisany w PRL musiał poprzestać na ogólnikach. Dziadek wspomina, że we Włodzimierzu Wołyńskim dostał się do niewoli radzieckiej, w której przebywał do 1941 roku. Ani słowa więcej, więc możemy się tylko domyślać, że trafił do sowieckiego łagru jak tysiące polskich żołnierzy. Jako szeregowiec miał więcej szczęścia niż kilkanaście tysięcy oficerów, policjantów pomordowanych przez Sowietów w Katyniu.

Po napaści Hitlera w czerwcu 1941 roku na Rosję Sowiecką, polski rząd emigracyjny nawiązał stosunki dyplomatyczne z niedawnym agresorem i zaczął formować z jeńców i wojennych tułaczy polską armię. Dowództwo nad tą armią objął generał Władysław Anders.

Dalsze dzieje polskiego wojska na Wschodzie są znane – w wyniku tarć między sojusznikami z przymusu, armia przez Iran została z Rosji wycofana. Stąd oddziały trafiły do Palestyny, Iraku i Egiptu, a następnie do Włoch. Dziadek miał już swoje lata, służył jako kierowca w 1. Batalionie Saperów Kolejowych. W życiorysie wymienia jeszcze swoich dowódców – pułkownika Damroża (faktycznie ppłk Wacław Damrosz) i kapitana Pawlikowskiego.
Musiałem się wspomóc encyklopedycznymi informacjami o 1. BSK. Powstał on z początkiem roku 1942 w oparciu o żołnierzy, dawnych kolejarzy. Nazwy formacji zmieniały się – raz występował jako baon kolejowy, innym razem jako grupa kolejowa, ale generalnie jej zadaniem była m.in. budowa linii kolejowej łączącej Hajfę z Bejrutem, obsługa tej linii i naprawy taboru kolejowego. Polacy walczyli także w Egipcie.

1. Batalion Saperów Kolejowych w 1944 roku przetransportowano na Półwysep Apeniński. Po zakończeniu działań wojennych przeniesiono go do Wielkiej Brytanii gdzie uległ rozwiązaniu dnia 7 lipca 1947 roku. Jan Wełnic wspomina o udziale w walkach podczas kampanii włoskiej, także w bitwie pod Monte Cassino. Do Polski wrócił latem 1946 roku. Już z późniejszych opowieści ojca, wiem, że ubecja odpowiednio go „powitała”.

W sumie z żoną Władysławą dochował się siedmiorga dzieci. Po wojnie pracował do roku 1967 w Obornickich Zakładach Meblowych, w szamocińskiej fabryce mebli, jako palacz kotłowy.

Niewiele wiem o jego stosunku do komunistycznej rzeczywistości w Polsce. Ale najwyraźniej mu się nie podobała. O słuchaniu RWE już wspominałem. W archiwum Urzędu ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych zachowała się także notatka oddziału ZBoWiD z roku 1979 o wykreśleniu Jana Wełnica z szeregów organizacji. Jako powód podają niepłacenie przez dziadka składek członkowskich. Zaległości dotyczyły lat 1977-79, a więc praktycznie przez cały okres przynależności do organizacji kontrolowanej przez ówczesne władze. „Wymieniony był kilkukrotnie monitowany i sam swego czasu rzucił w zarządzie biura swą legitymacją w złośliwy sposób dając tym samym wyraz swej rezygnacji i z tych to względów powzięto taką uchwałę” – czytamy w piśmie szamocińskich zbowidowców do zarządu wojewódzkiego z prośbą o wykreślenie z Jana Wełnica z ewidencji.

I tak oto za sprawą archiwów ocalałych z czasów PRL udało mu się w skrócie odtworzyć historię mego dziadka.
Jan Wełnic zmarł w roku 1986, spoczywa na cmentarzu w Szamocinie, do dziś mieszkają to jego potomkowie. Ja zaś coraz częściej do tego miejsca i bliskich wracam pamięcią. I kilka słów o sobie – mój ojciec Feliks też na pewien czas włożył mundur, ukończył pilską samochodówkę i dosłużył się stopnia podporucznika Ludowego Wojska Polskiego. Trafił do jednostki w Szczecinku, gdzie się ożenił się z Teresą i gdzie ja przeszedłem na świat jako jedyny ich syn Rajmund Wełnic.

Zachęcam gorąco do dzielenia się podobnymi historiami, na pewno je zamieścimy na naszych łamach, abyśmy wiedzieli, gdzie są nasze korzenie - oto kontakt do mnie [email protected]